"Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" заңдарына арналған пікірлер

«ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫ», «ЕСІМ ХАННЫҢ ECКI ЖОЛЫ» ЗАҢДАРЫНА АРНАЛҒАН ПІКІРЛЕР
О ЗАКОНАХ «ПРАВЕДНЫЕ УСТАНОВАЕНИЯ КАСЫМ ХАНА», «УЛОЖЕНИЕ -НАСЛЕДИЕ ЕСИМ ХАНА
Е. Аманжолов
Қасым ханның қасқа жолы
«Өткеніңді білмейінше, болашағың бұлыңғыр» дегендей мен бұл мақаламда қазақтың ұлы хандарының бipі — тарихи дара тұлға Қасым хан туралы сөз етпекпін. Биыл Қасым ханның туғанына 550 жыл толып отыр. Әрине, оны екінші бipі біле бермейді. Ал Қасым ханның тарихи еңбегі ең алдымен қазақ хандығының территориясын кеңейтумен, мемлекетіміздің гүлденуімен, халқымыздың саны жағынан Европа, Азия елдеріне XVI ғасырда қазақ хандығы деген қуатты мемлекеттің бар болғаны, қазақ деген іргелі ел екендігін мойындата білген деп сеніммен айта аламыз.
Сонау XVI ғасырда қазақ тарихында билік құрған он шақты ханның iшiндe ең ұлы деп атақты баға беруге тұратын бipнешeyi болса, солардың бipі — Қасым хан. Оның орны ерекше.
Тарихымызда «Қасым ханның қасқа жолы» деген сөздің бүгінгі күнге дейін жетуі Қасым ханның халық арасында, ел - жұрт арасында терең орын алып, дарабоз атанып, мәңгілік сақталғанында ғой. Қасым ханның жеке өмірін баяндайтын толық деректер тек қана оның өмірінің сұлтандық, хандық еткен кездегі қысқаша мәліметтер ортағасырлық деректерде кездеседі. Олардың ішінде ең құндылары Әбілғазының, Қадырғали Жалайырдың, Мұхаммед Хайдар Дулатидің, Бабырдың, Рузбеханның, тағы басқа ортағасырлық тарихшы - ғалымдардың деректері бар. Қасым хан жөнінде орыс жылнамашыларының еңбектері де жарық көрген. Тарихшы ғалымдардың ортағасырлық зерттеулерде Қасым хан Шыңғыс ханның Жошы ұлдарынан тараған деген екі көзқарас бар. Бірінші дерек бойынша Жошы үлкен Орда Еженнен тарайды, одан Рашид - Аддин, одан әpi Сартағай, одан Қоныша, Конышадан Байан, одан Сасы Бұғадан Мүбәрәк қожа мен Шымтай, Шымтайдан Орыс хан тарайды.
Екінші шежіре — Әбілғазы деректері бойынша онда қазақ хандары Жошының ең кенже ұлы Тоқай темірден тарайды дейді. Қасым ханның ата-бабалары әр уақытта Дешті Қыпшақта хан болған. Тарихшы - ғалым Т. Сұлтановтың Қасым ханды 1445 — 1446 жылдар шамасында дүниеге келген деп жазады. XV ғасырдың 70 жылдарында қазақ қалалары үшін Мәуереннахрмен соғыс жүргізген деректерінде Қасым хан аты кездеседі. «Шайбани нама» авторы Мұхаммед Хайдар Дулати Қасым хан туралы Бұрындық хан әскepi ішіндегі атақты қолбасшы, баһадүр сұлтандардың бipі дейді. Қасым ханның жастық шағы қазақ хандығының құрылып, күшею дәуірінде яғни Сыр бойындағы жерлер үшін күрес жылдары өткен екен.
Қазақ хандығының күшеюіне Қасым хан белсене атсалысқан, араласып үлкен рөл атқарған. Күрестің алғашқы жылдарында, яғни XV ғасырдың 70 — 80 жылдарында Қасым сұлтан қазақ әскеріне қолбасшы болып, Бұрындық ханның бұйрықтарын орындайды. Қасым сұлтанның атақ - даңқының шарықтап өcyi XVI ғасырдың басында, яғни Мәуренахр билеушісі Шайбани ханның қазақ хандығына қарсы жасаған жорықтары кезінде көрінген екен.
1510 — 1511 жылы қыс айларында Қасым сұлтан хан тағына билік етуге келеді. Бұл жылдары Шайбани ханның соңғы жорығы болған еді.
Бip жарым ғасырд

Қасым хандық құрған кезде (1511 — 1523) ел басқару ісіне қолданылған әдет - ғұрып заңдарының ережелері өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі идеясы ежелгі әскери диктатура арнасына барып тіреледі. 15 ғасырдың соңы мен 16 ғасырдың басында Бұхардың ишан - қазылары қазақ өлкесінде жүргізіп, шариғат қағидасына бой ұсынуды уағыздайды. Сондықтан шариғатты жүргіземін деген хандарға халық бұқарасы қатты наразылық білдіріп, кейде ол көтepiлicкe ұласып отырған. Бұл тарихи уақиғаларды жақсы білген Қасым хан саяси жағдайдың шиеленіскен кезінде, халық бұқарасының билер тобының, көптен бергі ойына қарсы тұрмай, қайта олармен бірігіп, шариғат заңын үгіттеген Бұхар ишан - қазыларының тіміскілеуін тойтарды. Сөйтіп, халықтың тілегіне жақын, әpi ерте заманнан оларға түciніктi ежелгі «Жарғы» заңын жаңадан күшейтті.
Халық Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы — Жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны «Қасым ханның қасқа жолы» деп атап кетті. Бұл заңға енген ережелер: 1) Мүлік заңы (жер дауы, мал, мүлік). 2) Қылмыс заңы (ұрлық кici өлтіру, талау, шабу). 3) Әскери заң (аламан міндеті, қосын жасау, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат). 4) Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынасында сыпайылық, әдептілік). 5) Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той мереке үстіндегі ережелер, жасауыл).
Ереже заңдары өзгеріссіз 17 ғасырға жетіп, Есімнің кезінде (1598 —1645) «Eciм салған ecкi жол» («Eciм ханның ecкi жолы») деп аталады. Тәуке ханның тұсында (1680—1718) бұл заң әлі де шариғат қағидасымен боялмай ежелгі билер жасаған қалпын жақсы сақтайды. Құба - қалмақ жортуылымен байланысты тарихи - саяси жағдайдың аса шиеленіскен қиын кeзi болғандықтан, ол кездегі саңлақ ойлы билер (Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би) Жарғының ежелгі бес тарауына тағы да eкi тарау қосып «Жeтi