Ақан сері. II кітап

Қайран, қазағым-ай, қолың кең, ырысың мол, жерің жаннат-ау. Әттең бір жұт дауылы соғып кетсе, қиралаңдап қалатын Су Құсайын секілдісің-ау. Өлгенің өліп, қалғаның қалып, аузың аққа тисе, кешегіңді бүгін ұмытып кетер не деген жайбарақат халықсың. Жатып ішіп, жалқау жылжуға үйренген, төтеден келер қияметқайым, қысастық пен қиянат болса, құдайдың жазуы деп, көнбістікке төселген не деген терісі кең салғырт жұртпыз"...

қанын сүлікше сорған нағыз сұржылан, әпербақан, кеппе, қуыс кеуде, есалаң, зердесіз, миғүла болыпты!

КЕҢ ДАЛА, ТАР ДҮНИЕ.

Намаз бен мешіт жетім – оқылмаса,

Дәріске білсін қайдан отырмаса.

Екінші, бұл дүниеде әйел жетім,

Кезінде теңін тауып қосылмаса.

Ер жетім – ақылсыздан әйел алса,

Отырып от басында тақымдаса.

Aт жетім – ерен жүйрік шабылмаса,

Бойынан ащы тері алынбаса.

Құс жетім – ерте түлек салынбаса,

Салатын саятшысы табылмаса.

Сахара, жайлау жетім, көлдер жетім

– Қасына мұнарланып ел қонбаса.

Таусылған кірер үй жоқ – кәрі жетім

Жарасар тең құрбысы табылмаса.

Оныншы, бұл дүниеде ғалым жетім

– Құр босқа алтын сөзі алынбаса.

Тағы да, он бірінші, қалам жетім

– Жазатын ерлері оның табылмаса.

Тағы да, он екінші, қағаз жетім,

Айшықты, алтын сөздер жазылмаса,

Бәрінен, он үшінші, қазақ жетім,

Қорқақтап жан-жағына алаңдаса.

Ақан сері

"Бұл күнде көк дөненмін,

арқам жауыр,

Өкпе жоқ

мендегінің бәрі бауыр.

Дұшпанның дәлдеп салған найзасынан,

Жақынның инеменен түрткені ауыр!..

Ақанда менің алты аласы, бес бересім де жоқ, ұзында өшім, қысқада кегім де жоқ.

Несіне таусылып, несіне налыдыңыз?! Аюға намаз үйреткен таяқ. Бұларға тек таяқ қана батады. Әттең таяқ ұстар қай азаматың бар. Мал сияқты жусаған жуас ел...

Нұртаза дұрыс айтады. Дүйім елді баласына дейін жарылқап, түлкі терісінен тымақ, қасқыр терісінен ішік киіндірген сарала итті сыйламағанда, елді жалаңбұт қалдырып, қолындағысын алып, бала-шағасын жетім, қатынын тұл еткен сендерді сыйлайын ба?! Әрине Сарала итті артығырақ көрем сендерден.

Баяғыда бірін-бірі танымайтын екі жолаушы жол айрығында кездесе қалып, сәлемдескен соң, біреуінің құндыз бөркіне екіншісі қатты қызығып, бас салып ала қашыпты. Сонда бөркінен айырылған еңгезердей жігіт, атын бұра салып тоқпақтай жігітті тұра қуады. Анау ә дегенде ұзап кетеді. Содан бөрікті жігіттің аты тізелі мықты болса керек, біраздан соң бастырмалатып қуып жетіпті. Енді құтылмасын білген жігіт атын тежеп, ыржалақтап күліп "әй, дос, ойнасақ та біраз жерге шаптық-ау" деп бөркін ұстата беріпті. Сол айтқандай, әңгіме неден шығып кетті. Құлагерге көңіл айтудан шықты-ау. Енді ойнасақ та біраз жерге шаптық, тоқтасақ та болар. Құлагердің жыры бітпеді ме, қашанғы жырлай береміз.

Менің орным осы ара болар, төмен қағыл, Шоғырмақ! – деп әмірлі үн қатты. Серінің ащы тілінен қаймығатын Шоғырмақ қызарақтап, мұрнынан міңгірлеп, домалаған семіз денесімен зорға изендеп төмен сырғи берді.

– Жасың жас дегенім ғой. Үлкен адамды орнынан қозғағаның... Менің қарнымдай қарның болса, көрер ем қалай жылжуды.

– Сені буаз қылған мен емес қой, – деп, Ақан отырып жатып, тоқтығын мақтаншылық еткен байдың жуан қарнын әжуалап, ызалы күлді. – Жасың жас дейсің. Қайбір жас сыйлап отырсыңдар. Бәрің дәреже, шен-шекпеніңмен отырыпсыңдар. Менде шен де, шекпен де жоқ, сонда менің орным қай ара болмақ?!

Әй, Шоғырмақ, әй Зікірия, алтыдағы бала келді деп қазақтың алтын сөзін жасытып қайтесіңдер. Одан да ертең патша оқуын бітірер Мәмбетәлі оқалы шапан киініп, мәртебесі биік, мансабы жоғары болғанда, біріміз болыстықтан қағылмайық, біріміз шен-шекпеннен, дәрежеден айырылмайық, тағымыздан, алынбайық деп, күн райын алдын-ала болжап, жас та болса, бас болатын жігіттің артына бұрынырақ кіріп жылы орын сайлап алайық деп жеттік десеңдерші. Бірақ кешегі Шоқан жолын қуар Мәмбетәлі құзғындар ұя басар ін дайындап жатпаса керек. Мәмбетәлінің астын иіскегенше, маңдайын неге иіскемейсіңдер. Қанша оқыса да адамның арты өзгермейді, білім басқа жиналар болар, білімдінің маңдайы емес пе еді ашылар

Білем, сен әлі де көнгің келмейді. Құдай саған килігуді берген де, илігуді жазбаған. Адалын айтасың, арбауды білмейсің. Заманыңның түлкі екенін сен менен де артық түсінесің. Түсіне тұра ілерлік тазылық қалпың жоқ, не алдына құрар қақпаның жоқ. Ертең менен қалар фани жалған арғы күні сенен де қалады. Бай болып өт, кедей болып өт, бәрібір екеуіне де бұйыратын бір жарым кез көр ғана. Бірақ, тірлігіңді ит қорлықпен сазайынды тартып өтпеске, тірлік күйбеңің мен амалың қатар жүрсе керек етті. Ана екі баладан қорықпаймын. Олар көптің бірі болып, алда да емес, артта да емес, көштің тап ортасында өмір сүретін жандар. Олардың дүние жинауынан қорықпаймын, дүние қоңыздығынан қорқам. Ата балаға сыншы, ертең саған да қайырымы жоқ, рақымсыз бола ма деп қорқам. Өзіңді аямасаң да, мына Ыбанды ая. Тым құрымаса осы жетімсіреп, осы жыламсырамасын. Өз жөнін өзі тауып кететін дені де cay емес, – деп қасында, ірге жағында отырған мылқау баланың шашынан сипады, – Менің ұрпағымнан, Құдайберді ұрпағынан қалар шын азамат осы екеуің ғана. Біріңнің тілің тым ұзын, біріңнің тілің жоқ, – тым қысқа. Ертең екеуден екеу жеке бөлінсең қарманарың да, қарасарың да жоқ мылқау болмағанда нең қалады. Ақылымды аларсың, не алмассың, ата салған жол, сендерге айтып кету Құдай алдындағы парызым. Еліңе, жұртыңа өнеріңді шаштың. Бір мүйіз шықса саған шығатындай болды. Бірақ сол өнерің өзіңе жау боп тиді. Енді жетер. Бос жүрісті қой, өзіңе бір тең тап, сұлуды да, сұңқарды да құштың. Енді Ыбаныңның да жайын ойла. Бұл да ертең-ақ, ер жетеді. Ата даңқымен қыз өтеді, мата даңқымен бөз өтеді. Сенің Ақан атың,байлығыңмен қатар жүрмесе, мылқау бала үйсіз, күйсіз жетімсірер. Кім мылқауды мүсіркейді, кім мылқауды түсінеді.Дүниеге қор боп келген бала, дүниеден қор боп өтпесін. Сен де шаруаға қыбың жоқ, тойтиып, тақыр жерге отырып қалма. Ана менен қалар дүниені ұста, дүкенде өзің тұрмасаң кісі жалда, үйретсең бәрі төселеді. Тілі болмаса да Ыбанның қолынан да келеді.

Үй артында кісі бар. Ана екі жылқышыдан сақ болған жөн. Олар да неге жиналғанымызды білмейді. Кіндігі бір Сүлеймен де бұдан бейхабар. Әлден даурығып, бөрінің артынша шуылдасаңдар, ертең ел жеткізбесе жел жеткізеді. Ал, қылша мойным талша деп,

– Сырға сырғанақ жігіт боларымыз бар, несіне келді дейсіз.

Ақыры міне, ойнақтаған тайлақ от басты.

Мың бір түн"

Әттең не керек, асыл Шоқанды ерте қудыңдар орталарыңнан. Тұрлыбек, сені әкең орыс оқуына бергенде, ертең орысша нан сұрай алмай өліп қалар-ау деп бермеген болар. Еліне, жеріне тығын болсын, өрісі жеткен жерге сөзі жетпей есесі кетер ер-азаматы болса соның сүйеніші болсын деп тілеген шығар.

Петерборды көрмеген адам дүниеге келдім дегені бекер, Петерборды көрмеген жан ертең жұмақты көрем дегені жалған".

Шағыммен жылап келгенді жыландай шағады, сүйеніш іздеп келгенді сүліктей сорады.

кезде би атым жоқ, батыр атым бар еді. Топ жігітпен барып жалғыз жекпе-жекке шығып, бір қолымда айыр, бір қолымда кездік – қапысын тауып, аюды алдым. Кейін, сол тұстың ағашы "Аю алған шоқы" аталып кетіпті. Міне, мына терінің менің астыма түскеніне табаны жалпақ алпыс жыл. Қалың, қайратты жүнін алақаныммен сипаған сайын, бойымдағы қуатым, ойымдағы жігерім тұтанып, ел үстіне билік айтқанда қайратымнан

таймаушы едім. Енді жүні түсіп тулақ болғанда жалақ-жалақ мына аю терісіндей қаңылшақтанып, жүні жығылған жасық жандай төмен шік тартқан бұл бір таусылған, біткен шақ...