Алтын орда. II кітап

«Айтпа сырыңды досыңа, досыңның да өз сырын айтар досы бар»

Осы күнгі қазақ жерінде ең алдыменен қыпшақ рулары болған. Осы түркі тілдес, тұқымдас қыпшақ руларынан соңынан қазақ елі құрылған. Ал қазақ деген сөздің өзі қайдан келген? Қандай мағынасы бар? Кім бізді қазақ деп атаған?

Бұл жерде тұрған біз білетін ең арғы көне халық сақ болған. Мүмкін оның алғашқы аты бөтенде шығар. Бірақ бізге осындай есіммен жеткен. Сөз жоқ, осы күні біз білетін сақ құдайының Қолақсай, арғы атасы Тарғатай аталуына: адамдарының аты Бапай, Топай, болып келіп, қылыш-қанжарларына қатысты — ақинақ, берен деген сөздеріне қарағанда, бұл тайпалардың тілдері түркі елдерінің, солардың арғы аталарының тілдері тәрізді. Мүмкін көне түркі тілінің шығуы да осылардан болар. Ал сақ елі фарсы жұртыменен көп қатынасқан, Кир, Дарилардың замандарында оларға үнемі қарсы шыққан, тек кейде ғана мәмілеге келіп отырған. Сондықтан бұл көшпенді тағы жұртты ирандықтар сақ деген. Ал сақ сөзі фарсы тілінде — тағы ит. Сондай-ақ өздеріне, патшаларына қызмет істеген сақ жігіттерін олар кейсақ патша сағы деп атаған. (Кей — деген сөз фарсыша патша деген сөз). Соңынан кейсақ түркі тілінің үндестік заңыменен қансақ болып өзгерген. Жарайды, сақ, қайсақ иран сөздері болғанда, қазақ деген сөз қайдан шыққан? Кімдікі? Біздің ойымызша, бұл сөз де бізге көне фарсы тілінен келген. Өзінің мазасын ала берген көшпелі жауынгер тайпаларын фарсылар сақ, ал өздеріне қызмет істеген әскерді кейсақ десе, олардың түбі қыпсақ, қыпшақ, қайсақ, қассақ, қазақ деген сөздерге ауысуы мүмкін. Қысқасы қазақ деген сөз де Иран елінен келгені анық секілді. Өйткені Фердаусидың 1920-шы жылы дүниеге келген «Шах-нәмесінде»: (Рүстем дастанында) қассақ деген сөз бар. Онда ол сөз қассақ, қас батыр, мерген мағынасында айтылған. Сондай сөз археологтар тапқан көне ескерткіштерде де кездесіп тұрады. Жалпы, қазақ деген сөз ертеден белгілі, бірақ сирек айтылған. Мысалы, 1240 яғни Тышқан жылы жазылған «Монғолдың құпия шежіресінің» 64-ші тармағында:

Басқаның жерін жауламай,

Қоздырмай, сірә, дау-дамай,

Дидар сұлу қыздарды

Қазақ күйме мінгізіп.

Жетелетіп біз нарды

Ежелден хан жаралған

Қасиетті қара орман

Құтты қосаң, етеміз —

деп айтқанындай, немесе 268 тармақтағы:

«Иесінің алтын табытын Қазақ күймесіне тиеп...» деген тәрізді шумақтарда «қазақ» деген сөздер әр тұста кездеседі.

Демек Алтын Орда қарамағындағы түркі тілдес көп рулардың қазақ ұлты делініп біржолата қалыптаспағаныменен, қазақ деген ел болып құрыла бастауы осы әз Жәнібек ханның кезінде секілді.

Жәнібек хан түркі тұқымдас, тілі бір, әдет-ғұрпы бір, көшпелі шаруасы бір рулардың тұтас бір ел болуын көксеген. Жарлық бұйрықтарында Дешті Қыпшақ жұртын бір ел, ноғайлы, қазақ елі деп қараған. Бұған сол кездегі ақын жыраулардың дастан, жырлары куә. Бірақ ол рулардың бірлесуімен бірге, олардың елдік сан-сезімінің де өсуі сөзсіз ғой. Ал мұндай алдыменен елдік, артынан барып ұлттық сана-сезімі өсетін жұрттың өз алдына халық болып, хандық құруды тілейтіні тағы бар.

«Бізді құдай жаратқан жоқ, құдайды оған құлдық ниет көрсеткен біз өзіміз жараттық». Қандай данышпан адам болмасын, оны әлеуметтік әлемге тек ақыл дарыны, ерлігі ғана емес, қоғамдық жағдай, ұлттың не бір таптың үстемдік көксеген тілегі тудырады.