Ақан сері. I кітап

Ғафу етіңіз, Ақан аға, әшейін сөздің ретімен... Әйтсе де есіңізде болсын, жүйткіген жүрек болмаса, желіккен жел көңілге жеңгетай бола алмаймын,

жүйткіген жүрек болмаса, желіккен жел көңілге жеңгетай бола алмаймын

Көк аспанның астында еркін қалқыған қауырсын қанат азат құстай талмай ұшқан пенде — тірлігінде тіршіліктің қасиетін бағаламай, барында бардың қайырын көріп, жоғында жоқтың тауқыметін тартса да, тәубесін ұмытып, асып-тасқан күні астамшылық етіп, өзінен асар болса қастамшылық етіп, алысып-жұлысып, айтысып-тартысып, бірінің-бірі аяғынан шалып, іліге алмаса балағынан тартып келе жатқан тойымсыз жан.

, саппас екенсің,— деп Ақан да, үнсіз жымиған Ақтоқты да қатты күліп жіберді...

қырға қарайтұғын бет қалмады,—

деп келеді.

Аңшылар қыран-жапан күліп, қайта-қайта қайталап, осы бай атаулының бәрі сараң ба қалай?», «Сараң болмаса байымас та еді», «Әй, Әлжеке-ай, бір итіңізді тойдыра алмасыңыз бар, оны ұстап қайтет

«Ой, қалқа, біздің көңіл қайда жатырын» айтшы, «Қарағым, қарақаттай көз жанарымын» айтшы, «Қарағым, жіберейін сізге сәлемі»

әмелі шын шошыды. Тап кетерде келген қалың малмен бірге, жаясына маса тайып жығылғандай былқылдаған арда емген семіз тай өлтіріге келген. Өлтірі, әдетте, қалың малдан кейін келеді. Кейде бір шалағайлықтан, не күйеу жағының тағатсыз асығыстығынан болмаса, өлтіріні қалыңға қоспайды. Қоса қалған екен, не малды, не қызды жасырады. Қашан өлі−тірінің етін жұртқа таратқанша қыз қалың малды көрсе, оған іш ауру — кірне жабысады.

«Бай мен бай құда болса, арасында жорға жүреді, кедей мен кедей құда болса, екеуі де амалы жоқ зорға жүреді»

«...Жаудырап екі көзің отырасың
Тұндырған шай секілді құмандағы.
Көзіме мұнарланып көрінесің
Түлкідей тұра қашқан тұмандағы.
Сен болсаң ал қызыл гүл, асыл еркем,
Мен бұлбұл сайрап тұрған иран бағы.
Құрбыңа назарыңды бір салмайсың,
Кер тағы сияқтанып құландағы,
Қия тас қиынына қонсаң дағы,
Қайшылап қанатымды бұрам дағы.
Жеме-жем қиын қыстау болса дағы,
Тәуекел майданында тұрам дағы».

қластың «Ерден күйін» сарната жөнелді. Одан соң Дайрабайдың «Ала байрағын», жан жүйкені қозғайтын Тәттімбеттің шертпе күйлерін салды.

Ақан келгендердің де көңілі үшін, Біржанның аса шебер әншіні керек ететін, қиын, айшықты «Мәті-Дәулен», «Сырғақты», «Ақтентек» әндерін нақышына келтіре айтып берді.

— Мына арада жастар келіп тұр. Кіші бөлмелерге сыймайды. Балалармен қалай араласып отырсыңдар. Ақтоқты да келді. Осында отырамыз дейді.
Жел қағып, тотыққан Ақанның жүзі Ақтоқтының атын естігенде ду ете қалғандай болды. Бұрын-соңды қыз алдында аса қымсына қоймайтын ерке, сері жігіт тап осы арада бұлай өзгере қалғанына өзі де қысылғандай, ыңғайсыздана берді.

— Сен мені кінәлама. Мен түгілі бір Шөбектен тараған Бегалы, Мырзалы балаларын қарашы. Қасқырдан бетер емес пе, бір-біріне атарға оғы, қабарға азуы жоқ. Бөрі менен сұрағанша, адам боп жүрген солардан сұра. Оларға не жетпейді?! Керей мен қарауыл, сендерге не жетпейді?»— деп Бірішек көзін жұмды.

«Ал енді Бақан, Тастандардың малын неге жеп жүрсің, олар маңдайы шылқыған бай емес қой» дедім.

Мынау қай ру, қай ата деп қарағам жоқ, жылқы малы, бір жақсысы, үйірге бөлінсе де, руға бөлінбейді ғой, көшейдің Назар, Тілеубай деген ағайынды байларының, төреден Уәлі балалары Шепе, Махмет, Қозыкейдің, атығайдан көшкіл ораз Тұмырзаның Мұқаны, көшқұлы Боқа, бораншы Сасықтың Тоқсанбайы, Қисықтың Исанбайының, малтабар, құлтабар, көшей, көлдей, көбей жұртының шаруасы мығым байларының малын қынадай қырдым.

Ақан Біржан салдың басына жазықсыз қамшы үйіртіп, зәбірлеген Азнабай болысты осылайша бір шоңқитып алып, ендігі әңгімені өз ішіндегілерге қарай ойыстырды.

Қасқыр алатын қыран ғып шығарады.

. Ақан жарыққа алып шықты, көзімді ашты, қыз ертең басына жаулық салар қалыңдық қана емес, ердің қасында серігі, кісі сүйер жүрегі, тебірене білер сезімі бар адам екенін үйретті. Мен Ақаннан қыз қалай аунатсаң көне беретін күлді көмеш емес, күннің сәулесін, жаздың шуағын сүйетін, аялайтын алақанға, ұрық шашар ұрпаққа жаратылған нәзік гүл екенін түсіндім. Жігітке ерлік, өнерліге талап, ақынға жыр, әншіге күй беретін қыз екенін түсіндім. Қыз адам екен, құдаға, күйеуге, сыйлы қонаққа тартар соғымның мүшесі емес, жалпақ ел, қалың жұрттың белді бір мүшесі екен. Ақан шын сүйді. Сол себепті ол өз сүйгенін жамандыққа бұйырмады. Ол ғашықтық жарасын жанға салғанмен, тәнге салған жоқ

де, отырар-отырмаста Сапа Бақтыбайды шақыртып алып, ауыл сыртына аяңдап кетті.

Ұлы жүз үйсін елінде қызыл бөрік деген ел бар. Ол елде құпия-сыр айтысқанда топтанбай, екеу-екеу бас қосып, ауылдан жырақ бір дөңеске шығып алып оңаша сұқбаттасатын көрінеді. Оны қызыл бөрікшілеу дейді екен. Сол сияқты, құда өзіңізбен қызыл бөрікшілеуге тура келіп тұр.

Қайындарыңа өзің лайықтап ат қой. Бадырайтып атымен атап жүрме. Атаң аты Сүтемген екенін білесің ғой. Оның есімін аңдаусызда атап қалма. Сүт деген сөзді айтқың келсе қашанда «ақ» немесе «сүме» деп, «бұзау емді», «құлын емген» дегенді «бұзау сорды, құлын жұтты» деген сияқты сөздермен жаттыға бер».

«Жат жерге келін боп түскен соң бәрі, бәрі сын: сөйлеген сөзің, артық күлкің, біреуге қарасың, шай құйысың, ең арты жүріс-тұрысыңа дейін сын. Ақтоқтым, үлгі-өнегеден кемсін емессің. Әйтсе де, қашан үйренісіп кеткенше «ақырын жүріп, аңдап бас...».